9 Ocak 2009 Cuma

Examination

İngilizcedeki "sınav, muayene, kontrol, inceleme, yoklama, teftiş, soruşturma, tahkikat" anlamlarına gelen examination" terimi diğer modern dillerin bir kısmında ufak değişikliklerle akraba sahibidir. Örn. İt. esame; Por. exame; İsp. examen; Fra. examiné; Esp. ekzameno vs. Bu examination teriminin Latincedeki karşılığı, yani atası examinatio'dur. C. T. Lewis'in elimden düşürmediğim o muhteşem sözlüğünde, yani 1879 tarihli A Latin Dictionary; Founded on Andrews' Edition of Freund's Latin Dictionary'sinde (Trustees of Tufts University, Oxford) examinatio için iki anlam verilmiş bunlardan biri "an equipoise, equilibrium" yani "denge, kararlılık, tarafsızlık vs."; diğeri (daha sonraki döneme ait) "a weighing, examination" yani "tartı, tartma, ölçme, kontrol etme". Görüldüğü gibi bu ikinci mana, söz konusu kelimenin modern takipçilerinin, bir nevi torunlarının içerdiği manaya daha yakındır.

Examinatio'nun kökenine bakarsak; yani başka bir ifadeyle burada konu edindiğimiz examination'ının ilk atalarına; karşımıza, yine C. ,T. Lewis'in sözlüğünden hareketle, examen ismi çıkıyor (ex-amen, inis, n.) neutrum yani cinssiz yapıdaki bu isim ilk etapta "ex" ve "agmen" yani temelde "ex" ve "ago" (fiil, agere fiilinin indicativus kipinde şimdiki zaman birinci tekil kişisi) kelimelerinden oluşmuştur (from ex and ago). Bu şu demek oluyor; daha evvelki bahislerde de (örn. exodus) zikrettiğim gibi "ex", "-den ayrılma, çıkma, uzaklaşma" manasıyla "hareket, ilerleme, yürüme, yürüyüş kolu, hareket halinde, ordu, kalabalık, sürü" manalarındaki agmen ismiyle birleşmiştir. Sonuç itibariyle examen isminin ifade ettiği manalar da şöyledir: "Kalabalığın dışarı uğraması, üşüşme, kalabalık, tahaccüm, arı kümesi, balık sürüsü vs. (örn. res rusticae laetae sunt tum pecudum pastu, apium examinibus, florum omnium varietate, Cic. De Sen. 15 fin.; apium, id. Off. 1, 44, 157; id. Div. 1, 33 fin.; Liv. 4, 33 et saep.), mülahaza, dikkatlice gözden geçirme, mütalaa (examen est ligula vel lignum, quod mediam hastam ad pondera adaequanda tenet, Schol. Pers. 1, 6: examenve improbum in illa castiges trutina, Pers. 1, 6: legum, Ov. M. 9, 552)"

Examinatio için bir diğer kaynak da examino, examinare fiilidir. "Ölçmek, tartmak (tamquam paribus examinatus ponderibus, Cic. Tusc. 1, 19, 43); ölçüp biçmek, denemek, test etmek (non aurificis statera, sed quadam populari trutina examinari, Cic. De Or. 2, 38, 159; krş.: omnia verborum momentis, non rerum ponderibus, id. Rep. 3, 8; aliquid suis ponderibus, id. Planc. 32 fin.)" manalarındadır. Examinatio için birinci dereceden akraba olduğu açıktır. Bu fiilden hareketle geç dönem Latincesinde examinatus sıfatı üretilmiştir; bu sıfat "denenmiş, dikkatlice gözden geçirilmiş olan" (examinatissima diligentia, Aug. Conf. 7, 6) manasında olup İngilizcedeki examined kelimesinin karşılığı olarak değerlendirilebilir.

examen (ex-ago; ex-agmen), examinare -> examinatio ---> examination

Daha sonra bu mananın etrafında gezinen, alışık olduğumuz gibi belli ekler getirilerek başka kelimeler türetilmiştir:

Examinator (examinator, oris: İng. examiner, İt. esaminatore, Por. examinador, İsp. examinador, Fra. examinateur): tartıcı, kantar (Cassiod. Var. 6, 18 fin.); (geç dönem Latincesinde) denetleyen, sınavı denetleyen, kontrol eden (örn. Tert. Apol. 9; Aug. Contr. Cresc. 3, 73).

Examinatorius (examinatorius, a, um, adj. id.: belonging to an examination): examinatio'ya ait (Martyria Fidei, Tert. Adv. Gnost. 7).

Examinatrix (examinatrix, icis, f. id.: she that tests or tries ): kontrol eden kadın, denetleyen kadın, deneyen kadın (August. Sanct. Virg. 46).

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder