27 Ocak 2012 Cuma

Praecursatrix

İlkin Bacon'ın Sermones Fideles'inde gördüm:

"Quasi famae fuissent seditionum praeteritarum reliquiae: verum sunt illae non minus seditionum futurarum praecursatrices."

Şöyle Türkçeleştiriyorum:

"Söylentiler geçmişte kalan başkaldırıların bize ulaşan artıklarıymış gibi dursa da, gerçekte, gelecekteki başkaldırıların habercisidir."

Altı çizili olan praecursatrix ismi, büyük ihtimalle Ortaçağ'da ya da Renaissance'ta bulunmuş ve kullanılmış olmalı, zira Musaios programıyla Klasik dönem Latin külliyatını taradım ve bir sonuca ulaşamadım. Bacon kullandığına göre, yaşadığı çağ praecursatrix'i biliyor olmalı. Yine Renaissance dönemine ait başka eserlerde karşılaştım bu isimle; örneğin Aeschylus'un tragedyalarının Latinceye yapılan bir çevirisinde ("Aeschyli Tragoediae quae supersunt. Deperditarum Fabularum Fragmenta... cum versione Latina ab ipso emendata et commentario longe quam antea fuit auctiori ex manuscriptis eius nunc demum edito", 1811) bir dize şöyle çevrilmiş: "Quare ad deorum praecursatrix accessi" (s.126)

Açık ki, ismin oluşumu prae + cursatrix şeklindedir. Eski Sanskritçedeki "pra-" ve Yunancadaki "προ" ile semantik ve morfolojik anlamda akraba olan "prae-" öneki (ve zarfı / adverbium'u) eklemlendiği kelimeye (isme, sıfata, vs.) "ön [önceden]" anlamını verir. Cursatrix'e de Klasik dönem Latincesinde rastlamıyoruz, ancak köken bakımından "koşmak" anlamındaki currere fiilinden, "durmadan koşmak" anlamındaki cursare fiilinden ve "koşucu" anlamındaki cursor (m) isminden yaratıldığını söylemek mümkündür. Şimdi, buraya dikkat. Latincedeki cursor'un eril cinste olduğunu "(m)" yukarıda bilhassa vurguladum, zira Latincede "-or" soneki erillik, buna karşın "-trix" soneki ise dişillik anlamını gösterir (bu kural için bkz.), örneğin dominator "erkek efendi, sahip", domantrix "kadın efendi, sahibe" anlamındadır. 

O halde cursatrix diye bir isim varsa, cursator diye de bir isim olmalıdır (ya da tam tersi), Klasik dönem Latincesinde tek başına cursator yok ama con- önekiyle birleşmiş hali var: concursator. Temelde currere fiilinden (dedesi) gelen bu ismin, bir önceki atası (babası) concursare fiili; bu fiilin bir anlamı "koşmak", diğer bir anlamı ise "savaşmak, dövüşmek", o halde concursator da hem "koşan", hem de "savaşan" anlamındadır. Peki, bir kişi hem koşabiliyor, hem de savaşabiliyorsa..? "Hafif silahlı" demek değil midir?

 Gerçekten de öyle, Livius büyük tarih eserinin (Ab urbe condita) bir yerinde (27.18.14) "levis et concursator hostis" diyor yani "hafif silahlı ve koşan/savaşan düşman [askeri]" 

Yukarıda bahsettiğimiz kurala göre bu asker erkektir, kök yapı -trix sonekini alınca dişilleşeceğine göre, "hafif silahlı olan ve hızlı koşan kadın [asker]" anlamında concursatrix ismi olmalıdır. Bunu aradığımda ise eski çokdilli bir Katalan sözlüğündeki (Diccionari catalá-castellá-llatí-frances-italiá, Societat de Catalans, Joseph Torner, Barcelona 1839, s.1017Trahulladora maddesinde aradığımı buldum, bu Katalan terimi için yapılan açıklama şöyle:



Açık ki, concursatrix Katalan dilinde trahulladora'ya karşılık gelmekle birlikte, her ikisi de "hızlı koşan kadın" anlamındadır.

O halde, (tekrar başa dönersek), praecursatrix "önde koşan hızlı kadın" anlamındadır. Tekrar zihnimizi yoralım: Hızlı koşan (ve hafif silahlı olan) biri savaşabiliyorsa, başka ne yapabilir? Mesela bir şeyi bir yerden alıp en kısa süre içinde  başka bir yere götürebilir. Bingo! "[gerçekleşecek bir olayla ilgili önceden] haber taşıyan, haberci kadın" olabilir mi, praecursatrix? (Bu noktada Eros'u anımsayınız.) Yukarıdaki çevirimde de görebileceğiniz gibi, praecursatrix'in bir anlamı da ["önceden haberi getiren, haber veren, bilgiyi sağlayan" anlamından hareketle] "haber" ve "gösterge, işaret"tir. O halde Bacon'ın cümlesini

"Söylentiler geçmişte kalan başkaldırıların bize ulaşan artıklarıymış gibi dursa da, gerçekte, gelecekteki başkaldırıların göstergesidir."

şeklinde çevirmek de mümkündür.