Incompetens

Geç dönem Latincesinde kullanılan incompetens sıfatının (Theod. Prisc. 2, 17) İngilizcesi olarak duruyor. Bunu bir aile olarak düşünürsek, İngilizcedeki incompetent Latincedeki incompetens'in oğlu/kızı olacak şekilde, yakınıdır. Başka evlatlar da var haliyle: Fr. incompétent, İsp. incompetente, Por. incompetente vb. Başlıktaki de dahil olmak üzere bunların hepsi "insufficient" yani "yetersiz" anlamındadır.

Yapı kendini belli ediyor: in+competent şeklinde bir birleşimden söz ediyoruz. In- öneki Latincede ve birçok çağdaş batı dilinde eklemlendiği yapıyı olumsuz kılıyor. Örneğin yukarıda bahsettiğim in-sufficient da böyledir. Sufficient "yeterli", insufficient "yetersiz"dir. O hâlde Latincedeki incompetens'in de atalarını aramak istiyorsak, etimolojik olarak, competens'e bakacağız. Genelde Latince sözlükler competens'i kendi başına almıyor, Charlton T. Lewis'in ya da Cassell'in büyük sözlüklerinde bu madde yok. O hâlde ne klâsik çağda, ne de geç dönemde isimleşmiş olduğunu söyleyebiliriz. Competens, gramer olarak incelenmeye bile gerek duyulmayacak ölçüde, praesens participium yani sıfat-fiil'dir. Türediği fiil competere'dir.

O hâlde competere fiili competens'in, o da, incompetens'in babasıdır. Şöyle bir soy ağacı oluşuyor:

Competere -> competens -> incompetens -> incompetent... (ve diğer çağdaş dillerdeki benzerleri)

Competere "bir noktada örtüşmek, buluşmak, uyuşmak, bir araya gelmek" anlamlarında olup o da bir birleşmiş bir yapıdır, yani yukarıdaki soyağacına bir ata daha eklememiz gerekiyor: Con+petere. Con- öneki Latincede ve şimdiki çağdaş dillerin çoğunda -çoğu kere- "bir araya gelme" ve "toplanma" (together - gathering) anlamını verir. Competere'deki "bir noktada toplanma" anlamındaki "birliktelik" manası da buradan kaynaklanıyor.

Con- önekinin eklemlendiği petere fiiline bakarsak, genelde "istemek, talep etmek" anlamlarında kullanıldığını görürüz. Ancak "istemek" fiilini de "yönelme" anlamıyla okumak gerekiyor. Biz bir şeyi isteriz, çünkü ona yönelmişizdir. Ya da tersten okursak, biz bir şeye yöneliriz, çünkü onu istemişizdir. Yönelmeyle isteme örtüşür petere'de. Bu yüzden petere'nin "hedefe yönelmek" anlamı da vardır. Buna bağlı olarak con+petere'de de, con- önekinden ötürü, "aynı hedefe yönelme" anlamı vardır. Şimdi bunların ışığında soyağacını yeniden çizelim:

petere -> con+petere -> competens -> in+competens -> incompetent...

Bu soyağacını Latinceden taşıp daha gerilere götürmek ve daha eski ataları bulmak da mümkündür. Charlton T. Lewis'in sözlüğünde Sanskritçedeki "düşme, uçma, konma" manalarındaki pat- kökü ve Yunancadaki yine "düşmek" manasındaki pet- / pipto- kökünün petere fiilinin atası olabileceği söylenmiş. Buna uygun olarak soyağacını yeniden çizelim:

Pat- (Sansk.) veya pet-/pipto- (Yun.) -> petere -> competere -> competens -> incompetens -> incompetent...

Not: Bu yazı jimithekewl.blogspot ile Ekşi Sözlük'te aynı anda yazıldı.